sábado, março 21, 2009

Ai teka (Tectona grandis)

Bainhira Ita pasiar kona tassi-mane Ita sei haré ai boot ho tahan boot tebes. Ita haré ai teka (Tectona grandis) ka ai tahan mean. Ai ne’e gosta tasi-mane nia rai, tanba nia bele sai boot ninia abut sira. Nia hakarak liu rai aas ho barak fertilidade. Mós klima tassi-mane nian diak liu atu kuda ai-teka: klima tropikal manas ho kiik bailoron, to’o 1300 m . Nia mai hosi rai Sudeste Asiátiko : Índia, Birmânia, Tailândia ka Vietnam. Uluk missionáriu sira hodi ona ai teka ba Timor.
Ai teka sai boot até 25-50 m. Tahan monu durante bailoron. Ai-sanak ho ai-funan to’o 40 cm. Barak ai-funan kiik kor kinur-mutin ho ponto rosa. Ai-Teka nia aifuan hanessan drupa cilíndrica kor kafé. Ida-ida ai-fuan heli musan haat Ai kor mean nabilan furak tebes. Europa no Améria sosa barak ai atu halo kadeira, meza, no ekipamento ba jardin, tanba udan la halo aat ba teka. Ninia célula sira halo síntese tectoquinona, substansia química sara netik bé. Tahan ben fo kor mean ba hena. Ita bele mos kuda ai-teka iha jardin tanba ninia tahan sira fo mahan boot.
Principal país katak exporta ai-teka: Birmânia, Tailândia, Laos, Camboja, Vietnam, Indonésia, Camarões, Nigéria no Brasil.


Tecas na floresta primária de Loré

Kuda ai-teka la susar. Atu kuda hectare ida Ita presiza kilu haat ai-fuan. Ami la bele haketak musan hosi ai-funan. Ita tenke luku funan iha mota kiik durante 24-48 oras. Depois Ita hakoi funan iha substracto ho rai-henek no kompostu. Tiha-ona Ita haroo no taka ho plastiku metan durante 96 oras. Ita sei muda ai-teka kiik ba saku ka vaso ho rasik substractu. Kuandu planta to’o 3-4 fulan Ita bele kuda sira iha to’os bainhira komesa baiudan. Distansia klaran ai-teka: 3 x 2 m.
Sei hanali aihoris atu bele ai diak. Ema hanali sanak sira iha balun okos ai-teka nian (foto).


Teca depois de feita a poda de formação (Brigada Agrícola de Gleno)

Iha Timor-Leste, hanessan distrito Viqueque, to’os-na’in tenke hamenus numer ai-teka iha hectare atu ai-teka sai boot diak liu.


Viveiro de tecas em Triloka (Baucau)


Tecidos em seda corada com seiva de teca (à direita). Fábrica de seda de Triloka, Baucau.

Nenhum comentário: